२७, असोज २०८२
जुम्ला ।असोजको टुसुक्क घाम, पहाडी हावाको हल्का चिसोपन र खेतबारीमा लहरिएका सुनौलो बालाहरू—जुम्ला यतिबेला कालीमार्सी धानको बालीले झुल्किएको छ। दशैंको रमाइलो अझै ओइलिन नपाउँदै किसानहरू खेतमा पसिसकेका छन्। अबको धपेडी भनेको सुन जस्तै अमूल्य ‘जुम्ली कालीमार्सी’ काट्ने हो।
गुठिचौर गाउँपालिका–५ कुम्डीका किसान भैरवबहादुर भण्डारी भन्छन्, “धान पाकेर दाना झर्न थालेको छ, यति बेला चुक्न मिल्दैन। घरको चुलो, बजारको मोल, र हाम्रो संस्कृति–सबैको नाता छ यही धानसँग।”
जुम्लाका आठै स्थानीय तहमा फल्ने यो जात—कालीमार्सी—सिर्फ अन्न होइन, जुम्ली पहिचानको मेरुदण्ड बनिसकेको छ। विश्वकै उच्च स्थानमा धान उत्पादन हुने क्षेत्रमध्ये जुम्ला अग्रस्थानमा छ। पातारासी गाउँपालिका अन्तर्गतको छुमचौर ज्युलो (२,७९० मिटर) उचाइमा हुने मार्सी खेतीले जुम्लालाई अद्वितीय विश्व पहिचान दिएको छ।
चिसो र उचाइमा फल्ने यो धान पाक्न पुरा सात महिना लाग्छ—जेठमा रोपाइँ, असारमा गोडमेल, अनि असोजको अन्त्यदेखि काटाइ। कृषि विकास कार्यालय जुम्लाका अनुसार चालु वर्ष (२०८१/८२) मा २ हजार ८ सय ५० हेक्टर खेतमा मार्सी रोपिएको छ, जसबाट करिब ५ हजार ९ सय ८७ मेट्रिकटन उत्पादन हुने अपेक्षा गरिएको छ।
यो धानको कथा केवल कृषिको होइन, इतिहासको पनि हो। किंवदन्ती अनुसार, सात सय वर्षअघि चन्दननाथ बाबाले भारतको काश्मिरबाट बीउ ल्याएका थिए। राणा शासनकालमा राजधानी काठमाडौंसम्म यही चामल हुलाकमार्फत पठाइन्थ्यो। ७९ वर्षीय लोकराज चौलागाईं सम्झिन्छन्, “त्यो चामल त राज्यका ठूला पदाधिकारीका भान्सामा मात्र पुग्थ्यो।”
२०२७ सालमा जुम्लामा स्थापना भएको कृषि अनुसन्धान केन्द्रले १३ वर्षसम्म स्वदेशी र विदेशी धान जातमा अनुसन्धान गर्यो। तर सक्कली मार्सी बीउ भने आज पनि जुम्लामै मात्र सुरक्षित छ।
मार्सी खेतीको आफ्नै पात्रो छ — चैत १२ गते बीउ केलाउने, चैत १६ गते भिजाउने, चैत २० गते ब्याडमा छर्ने, जेठमा रोपाइँ, असारमा दुई चरणको गोडमेल, अनि असोज अन्त्य–कात्तिक सुरुमा काट्ने। कर्णाली प्रदेश सरकारले चैत १२ लाई ‘मार्सी बीउ भिजाउने दिन’ भनेर सार्वजनिक बिदा दिने परम्परा समेत कायम राखेको छ। त्यो केवल कृषि कार्य होइन, सांस्कृतिक पर्वको स्वरूप लिएको छ।
आजको बजारमा मार्सी चामलको मूल्य प्रति किलो १ सय ८० रुपैयाँ पुगेको छ। “मूल्य त उकालो लागेको छ,” खस भाषाविद् रमणन्द आचार्य भन्छन्, “तर मेहनत झन् उकालो छ।”
जुम्ला सदरमुकाम खलंगादेखि काठमाडौं, पोखरा, नेपालगञ्ज र बुटवलसम्म जुम्ली चामलको माग तीव्र छ। आन्तरिक पर्यटकदेखि विदेशी पाहुनासम्म ‘जुम्ली भात’ को स्वाद एकचोटि चाखेपछि बिर्सन सक्दैनन्।
जुम्ली कालीमार्सी धान केवल अन्न होइन—यो संवेदन हो, इतिहास हो, र गौरव हो। चिसो हावामा जति कठोर छ प्रकृति, किसानको श्रम त्यति नै दृढ। सात महिनाको स्याहारपछि सुनौलो बालीको मुस्कान यतिबेला जुम्लाको पाखापखेरामा छरिएको छ। जसरी जुम्ली चामलको स्वाद चपाउँदा मिठास बाक्लिँदै जान्छ, त्यसैगरी यसको कथा पनि गहिरिँदै जान्छ—जति पढ्यो, उति आत्मासम्म पुग्छ।
